O Savamali

Iako blizu istorijskog jezgra grada, prostor između Terazijskog grebena i reke Save dugo je ostao u polutami istorije. Ovaj kraj naseljen je tek u doba najvećeg uspona osmanskog Beograda, u XVII veku, ali i tada samo područje uz reku do današnje Ulice Kraljevića Marka da bi se odatle sokak sa poslednjim kućama držao uz ivicu brda. Ovde, kao i u ostalom delu savske padine, živeli su pravoslavni Beograđani, uglavnom Srbi, ali i nemali broj Grka i Cincara.

Nakon što je 1717. godine Beograd po drugi put pao u ruke Habzburga na Dunavu se osniva nova nemačka varoš iz koje su iseljeni svi nekatolici. Ovo stanovništvo naseljeno je 1724-26. na padini između današnjih Terazija i zgrade Vlade, ponovo na bezbednoj visini iznad plavljenog područja. Bila je to „Nova dolna varoš“, jedno od dva predgrađa Beograda. Do habzburškog odlaska 1739. ova savska varoš narasla je na sedamdesetak kuća skupa sa pravoslavnom crkvom Svetog Jovana Krstitelja. Sve to nestalo je po turskom osvojenju grada kada se većina stanovništva iselila u mesta uz Dunav.

Godine 1815, beogradskim vezir Marašli Ali-paša predao je sve livade od varoši pa do uliva Mokroluškog potoka u Savu (kod današnjeg Mostara) knjazu Milošu u ličnu svojinu. Na tom zemljištu knjaz je dozvolio da se naseli sirotinja iz raznih krajeva. To neugledno predgrađe, tek puko selo sa kućicama od naboja i trske, prozvano je Savamala, tj. savski kraj (mahala).

Kada je Miloš 1830. shvatio da mu neće poći za rukom da od Porte izdejstvuje iseljenje beogradskih Turaka i da će varoš i nadalje morati da deli s njima, odlučio je da stari, orjentalni Beograd polako „zadavi“ osnivanjem novog, srpskog Beograda oko njega. Najvažniji deo tog novog grada zamišljen je u Savamali. Kao prvi korak trebalo je iseliti zapušteno selo što je i učinjeno 1835. U narednim godinama ovde se podižu zdanja za institucije poput Đumrukane tj. carinarnice, dvora knjaza Miloša (na mestu današnjeg Finansijskog parka), okružnog suda, Velike pivare itd. Povučene su i linije novih ulica duž kojih se nižu zdanja evropskog kroja. Među njima su najvažnije Abadžijska čaršija (danas Kraljice Natalije), Savamalska (Gavrila Principa) i Ulica tri ključa (Sarajevska). Središnje arterije Savamale i dalje zaobilaze vodoplavno područje Crnog luga, zvanog i Ciganska bara, koje leti služi za ispašu a zimi, kada se bara zaledi, za tociljanje sirotinjske dece. U novi deo grada knjaz Miloš doseljava, milom ili silom, zanatlije i trgovce iz Varoši u Šancu.

Ono bogatstva i ugleda što je stekla Savamala ima da zahvali trgovini i trgovcima. Na njenu obalu stalno pristižu lađe sa raznolikom robom iz Bosne, Hrvatske pa i dalje iz Rijeke ili Trsta. I veliki broj njenih uglednih trgovaca dolazi sa zapadnih strana. Okupljaju se u hotelu „Bosna“ gde 1895. organizuju i prvu novčanu berzu. Krajem XIX veka trgovci su ojačali te svoju samouverenost i napuštanje starog, patrijarhalnog života iskazuju kroz zidanje brojnih raskošnih zdanja. Među njima se ističe Luka Ćelović Trebinjac koji prekoputa svog doma smešta novu palatu Beogradske zadruge i hotel „Bristol“ a potom se kod gradskih vlasti zalaže za brže uređenje Savamale. Nakon rušenja palisada oko varoši 1860-ih, zemlja nekadašnjih zidina nasipa se u Cigansku baru, sada već znanu pod duhovitim imenom Bara Venecija. Početkom 1880-ih na tom prostoru se podiže železnička stanica. Stara Savamala se postepeno povezuje sa stanicom, ali njen centar i dalje ostaje Mali pijac koji i dalje svakog proleća plavi Sava.

Svoje prvo iskušenje Savamala je preživela u Prvom svetskom ratu kada se našla na liniji žestokih borbi. U njoj su ispaljeni prvi hici sa austrijskih brodova na branioce srpske prestonice a tu su pale i prve žrtve rata koji će odneti milione. Kao i ostatak Beograda, Savamala dočekuje oslobođenje 1918. izbušena granatama, očerupana i gladna ali i sa mogućnostima za razvoj trgovine na znatno širem području. U narednih dve decenije gradi se u širokim zamasima, u roku od nekoliko godina nastaju čitave ulice kakve ih danas znamo (Zagrebačka, Savski, trg). Prvi kolsko-pešački most, Most kralja Aleksandra, provučen je 1930-34. kroz srce Savamale gazeći bez milosti strme uličice i njihova trošna stogodišnja zdanja, ostavljajući oko sebe rane na urbanom tkivu koje se i danas jasno vide.

Prvi od udaraca koji će zapečatiti sudbinu Savamale naneo joj je Aprilski rat. No, mnogo razornija od nacističkog bombardovanja biće američka iz 1944. kada su porušeni čitavi blokovi zgrada. U prvim poratnim godinama imovina trgovaca je nacionalizovana. Kada je 1961. godine odavde iseljeno i pristanište igubila se i poslednja kopča sa starom slavom ovog kraja. Umesto brodova ovim krajem počeli su da tutnje sve veći i teži kamioni. Obala je zamrla i pretvorila se u groblje starih brodova koji su se nazirali iza depoa vozova i parkiranih autobusa. Ceo kraj je zapušten i ulice poput Karađorđeve, Lomine ili Sarajevske postale su sinonim za stari, prljavi grad.

Od svih velikih najava o povratku Beograda na reke nije se ništa desilo sve dok sredinom 2000-ih preduzimljivi pojedinci nisu počeli da otvaraju kafiće i galerije u neiskorišćenim prostorima samo par stotina metara od najužeg centra grada. Uskoro su i ostali počeli da primećuju decenijama neiskorišćeni potencijal ove četvrti što je pokrenulo lavinu njenog naglog razvoja.